Lammert, leuk dat je mee wilt doen!
Ja, vind ik ook. Het is alleen niet te doen om boeken uit te kiezen. Ik ben uiteindelijk op dertien boeken uitgekomen. Iets te veel misschien, maar er zijn er al heel veel afgevallen. Ik hoop dat we ze allemaal kunnen behandelen!

Wat is het eerste boek dat je te binnen schiet?
Dat is niet zo moeilijk: Narziss en Goldmund van Hermann Hesse! Dat is het boek dat ik het meest heb gelezen in mijn leven. De twee personages staan voor de twee driften die Nietzsche onderscheidt in de mens. Hij zegt dat elk mens een apollinische en een dionysische drift heeft. De apollinische drift is het verlangen naar orde, rust, bezinning, structuur: de harmonie. De dionysische drift staat voor het verlangen naar wanorde, destructie, seks, avontuur. Narziss en Goldmund, twee vrienden die elkaar in een klooster ontmoeten, staan symbool voor die twee driften. Ze kiezen allebei een ander pad in hun leven. De een blijft in het klooster, de ander gaat op avontuur en beleeft een constante jacht naar vrouwen en seks. Uiteindelijk ontmoeten ze elkaar weer. De driften die Nietzsche beschrijft zijn voor mij herkenbaar. Ik kom uit een streng religieuze gemeenschap, dus ik ken de strijd tussen ‘het klooster’ en de wereld. Daarom heb ik dit boek wel vijf keer gelezen en verhoud ik me elke keer op een andere manier tot de personages. Het is elke keer weer een ander boek voor me. Het staat met stip op één.

Kunnen die dingen naast elkaar bestaan of moet je constant kiezen?
Ik denk dat ze altijd naast elkaar bestaan, dat we allemaal die twee drijfveren in ons hebben. Het is de kunst jezelf regelmatig te spiegelen om te kijken of allebei die driften nog genoeg stromen. Volgens Nietzsche is het geen keuze; ze zijn er allebei.
‍

In het vliegtuig naar Nepal, waar ik naartoe ging om tot rust te komen, las ik Narziss en Goldmund weer. Op alle kruispunten van mijn leven grijp ik weer naar dat boek.

‍
Je hebt op vrij late leeftijd afscheid genomen van je christelijke achtergrond.
‍Ik was 29 toen ik uit de kerk stapte, best wel laat. Ik werkte toen aan de theologische universiteit aan Kampen, was opgeleid om dominee te worden. Ik had filosofie gestudeerd en liep steeds vaker vast in mijn leven. Het voelde niet als míj́n leven, maar meer wat er van me verwacht werd. Toen ik eruit stapte, verloor ik mijn baan, vrienden, contact met familieleden. Voor mij begon dus echt een nieuw leven. In het vliegtuig naar Nepal, waar ik naartoe ging om tot rust te komen, las ik Narziss en Goldmund weer. Op alle kruispunten van mijn leven grijp ik weer naar dat boek.
‍
Was het wel de juiste keuze?
Ja! Dat merkte ik al erg snel, ondanks de hoge prijs. Ik kreeg er zoveel voor terug: vrijheid van denken, autonomie; het was het zeker waard.

Wanneer ben je eigenlijk een goede filosoof?
Mooie vraag. Er zijn veel antwoorden mogelijk. Allereerst zou je kunnen zeggen dat een filosoof iemand is die academisch is afgestudeerd in wijsbegeerte. Je bent dan een ‘goede’ filosoof als je veel artikelen publiceert, veel geciteerd wordt. Dat is in ieder geval het academische criterium. Ten tweede, en dat is wat Nietzsche zegt, moet je kijken welke filosoof het meest en het hardst heeft gelachen. Hij ziet de lach en de mogelijkheid tot zelfspot en ironie als graadmeter. Dat bevalt mij al wat beter dan de puur academische benadering. En de derde mogelijkheid komt vanuit Schopenhauer. Je moet het lef hebben alles te bevragen en in staat zijn om vanzelfsprekendheden op te sporen en te problematiseren. Misschien is dat voor mij wel het mooiste antwoord. Er zijn mensen afgestudeerd in filosofie die ik minder filosofisch vind dan mensen die nooit filosofie gestudeerd hebben. Het gaat erom de moed te hebben alles te durven bevragen en niks voor lief te nemen.

Ik las in een interview dat voor jou ‘Wie ben ik?’ de belangrijkste vraag is. Heb jij jezelf al gevonden? En kan dat überhaupt?
Wie we zijn is het verhaal dat we zelf construeren. Je kunt verhalen over jezelf maken waarvan je psychisch in de problemen raakt. Uit onderzoek blijkt dat het ervaren van geluk nauw samenhangt met het vertellen van een consistent verhaal. Je bént je verhaal. Ik heb wel het idee dat ik dat verhaal beter begin te begrijpen en gemakkelijker kan vertellen. Ik denk dat lezen erg belangrijk is op dit gebied. Door het lezen van verhalen ga je jezelf spiegelen en nadenken over je eigen verhaal. Het is gezond om met verhalen bezig te zijn.

Hoe belangrijk is creativiteit in filosofie? Heb je het nodig om dingen te kunnen bevragen?
Filosofie is een oefening in perspectivische lenigheid. Creativiteit stelt je in staat om vanuit verschillende perspectieven naar hetzelfde te kijken. Vaak zitten cabaretiers best wel dicht tegen filosofie aan. Daar zit natuurlijk vaak de grap, dat je even vanuit een ander standpunt naar iets kijkt. Neem iemand als Tim Fransen, cabaretier en filosoof. Dat lenig zijn is zeker een onderdeel van creativiteit.

Als je zo lenig bent, kun je dan nog wel ruzie met jou krijgen?
Mijn ex denkt van wel, haha! Ik denk niet heel snel, in ieder geval niet in een discussie over standpunten. Dan moet je het wel heel erg bont maken. Ik vind het altijd interessanter om het standpunt van een ander te begrijpen, juist als diegene ver van me af staat, dan mijn eigen standpunt door te drukken. Ik neig meer naar nieuwsgierigheid. Toen Trump president werd, vond ik het interessanter dat te begrijpen dan de helft van de Amerikanen als een soort gekken af te schilderen. Dat is ook veel spannender. Misschien zitten er best begrijpelijke redenen onder.

Welke boeken uit je studie zijn je erg bijgebleven?
Ik voel me erg aangetrokken tot de filosofen die kunnen filosoferen over het alledaagse leven. Bijvoorbeeld De essays van Michel de Montaigne. Als je het leest is het alsof je naast hem aan de bar zit. Het gaat over dronkenschap, over werk, huisdieren, ijdelheid, ongemakkelijke sociale ontmoetingen; alledaagser wordt het niet. Echt een geweldig boek. Het is begin 17e eeuw geschreven, maar voelt nog steeds actueel.
‍

Volgens Seneca is het leven niet kort, maar verspillen we ongelooflijk veel tijd. Het boek werkt als een schop onder je kont.

‍
Nog ouder is Seneca, uit de eerste eeuw na Christus. Als je het leest, denk je dat het gisteren geschreven is. Het gaat over keuzestress, uitstelgedrag en eenzaamheid. Zijn mooiste werk vind ik De lengte van het leven. Dat pak ik er zelf vaak bij als ik een beetje aan het lanterfanten ben of als ik last heb van uitstelgedrag. Volgens Seneca is het leven niet kort, maar verspillen we ongelooflijk veel tijd. Het boek werkt als een schop onder je kont. De eerste regel is ‘de meeste mensen klagen dat de natuur ons zo karig heeft bedeeld, dat we maar kort op de wereld mogen blijven. Dat de ons gegeven tijd zo razendsnel verloopt. Maar, op een paar uitzonderingen na, verliest haast iedereen het leven terwijl men zich nog warmloopt.’ Dat zijn van die lekkere beelden, je wilt niet dat je dat overkomt: het leven verliezen terwijl je warmloopt. Het boek is een aanmoediging om te gaan leven.

Welk boek zou je beginnende filosofen aanraden?
Daar heb ik mijn eigen boek (Filosofie voor een weergaloos leven, red.) voor geschreven! Maar wat ik een mooie introductie in de Griekse filosofie vind, is Filosofie voor het leven en andere gevaarlijke situaties van Jules Evans. Goede titel ook, trouwens!

Hoe verklaar je dat de Griekse filosofen nog steeds zo relevant zijn?
Er was eens een Spaanse filosoof die zei dat het leven is als wakker worden op een podium. Je kijkt om je heen en er is een toneelstuk gaande. Je vraagt je af hoe je daar beland bent, wie je bent. Zo is het leven ook: we zijn terechtgekomen in een toneelstuk dat al gaande was. We vragen ons af wat onze eigen rol is. Die vragen zijn universeel, mensen hebben ze altijd. Daarom boeten de vragen nooit in aan urgentie. Er zijn wel gebieden in de filosofie die veranderen, maar levenskunst blijft altijd hetzelfde. Goethe heeft ooit gezegd dat het er niet om gaat nieuwe dingen te zeggen, maar de dingen die al eens gezegd zijn, op het juiste moment te herhalen.

‍Welke boeken wil je nog meer delen?
Zal ik er nog een filosoof ingooien? Doe ik eerst de filosofen en daarna de literatuur. De mythe van Sisyphus van Albert Camus vind ik een aanrader. Camus stelt dat de grote filosofische vraag de zelfmoord is. Is het leven de moeite waard? Sisyphus moest eeuwig een zware steen een berg oprollen. Telkens als hij bijna bij de top was, rolde de steen naar beneden en kon hij weer opnieuw beginnen. Is het leven niet ook een oneindige herhaling van hetzelfde? Uiteindelijk komt Camus met een schitterend antwoord waardoor je het leven als gelukkig kunt ervaren. Een heel indringend boek, zeker na het afscheid nemen van God.

Zwaarmoedige kost wel. Hermann Hesse is ook niet bepaald licht?
Camus vind ik inderdaad een zwaar boek. Narziss en Goldmund heeft nog wel wat speelsheid in zich. Maar Camus eindigt uiteindelijk ook wel opgewekt. Er is een klein lichtpuntje aan het eind. Misschien moeten we naar iets luchtigers … De profeet, van Khalil Gibran. Hij is een Libanese dichter en filosoof. Als ik een boek lees, schrijf ik altijd quotes op voor later. Daar is bij dit boek geen beginnen aan: elke zin is een quote op zich. Een ongelooflijk mooi boekje over alle grote thema’s: liefde, huwelijk, kinderen, geven, vrijheid, vriendschap, schoonheid, genieten, de dood: alles komt voorbij. Er zit zoveel wijsheid in, het is ongelooflijk. Het ligt altijd op mijn nachtkastje.
‍‍
En heb je nog meer hoopvolle boeken of was dit het enige lichtpuntje?
(twijfelend) In de literatuur heb ik denk ik nog wel wat hoopvols. Oh, dit is trouwens ook een hoopvol boekje. Het is van David Foster Wallace, een filosoof die dan wel weer een einde aan zijn eigen leven heeft gemaakt. In This is water geeft hij zijn belangrijkste levenslessen op een bijzonder grappige manier weer. De les van Wallace is dat we allemaal constant bezig zijn met het vergaren van meer macht en status. Dat maakt ons diep ongelukkig, terwijl kleine dagelijkse opofferingen voor anderen geluk opleveren. Dat is zoiets vanzelfsprekends dat we het constant vergeten. Hij vindt dat we onszelf er altijd aan moeten blijven herinneren op die manier te leven. Een fijn, dun boekje waar ik erg vrolijk van word.
‍

In het boek laveert hij steeds tussen gekte en genialiteit. Alsof je meekijkt in het hoofd van een geniale gek. Fascinerend om in te duiken.

‍
Oh, ik wil ook nog graag het laatste boek van Nietzsche noemen: Ecce homo. Hij was pas 44 toen hij het schreef, maar kijkt in dit boek al terug op de boeken die hij ervoor schreef. Een paar maanden later stortte hij in schreef hij nooit meer. Het is alsof hij het aanvoelde. In het boek laveert hij steeds tussen gekte en genialiteit. Alsof je meekijkt in het hoofd van een geniale gek. Fascinerend om in te duiken.

Wat heb je verder nog voor tips?
Ik heb er nog zes, sorry, ik kon gisteren niet zo goed kiezen. Nader Tot U van Gerard Reve. Het bestaat uit brieven en gedichten en ik heb het heel veel gelezen toen ik uit de kerk stapte. Hij is zelf zoekende naar God, maar bij hem komt het lijfelijke en religieuze heel dicht bij elkaar. Dat is anders dan in mijn eigen jeugd, waarin die twee juist ver uit elkaar lagen. Het fysieke was fout en zondig, terwijl het religieuze juist goed was. Ik heb er veel plezier aan beleefd en het hielp me bij het afscheid nemen van de God die me was voorgesteld.

Dan komen we nu bij de romans. Grand Hotel Europa van Ilja Leonard Pfeijffer vind ik echt een meesterwerk. Alle verschillende lijntjes vertellen eigenlijk hetzelfde verhaal, ik heb het echt gevroten! Volgens mensen die met hem werken is dit nog maar een glimp van hoe goed hij echt is en moeten zijn echte meesterwerken nog komen. Daar verheug ik me enorm op!

Verder De gebroeders Karamazov van Fjodor Dostojevski. Dat heb ik in mijn tienerjaren gelezen. Er zitten veel religieuze verwijzingen in, waar ik in die tijd natuurlijk mee bezig was. Maar ook een boek waar ik tijdens het lezen regelmatig kippenvel van kreeg, zo mooi.

In het huis van de dichter, van Jan Brokken. Over een vriendschap die hij had met een Russische pianist die aan AIDS is overleden. Schitterend boek over verlies en kunst. Ik vind Jan Brokken een geweldige schrijver. Hij heeft een heel eigen vorm gevonden van geschiedkundige romans.

Oké, nog twee, dan zijn we er doorheen, haha! Ons soort mensen van Juli Zeh, een Duitse schrijfster. Elk hoofdstuk wordt geschreven vanuit een ander perspectief. Het boek is een lange oefening in perspectivisch lenig worden. Het is mooi geschreven, een spannend verhaal en interessant. Je leert hoe er vanuit verschillende lagen uit de samenleving radicaal anders naar dezelfde thema’s gekeken wordt.
‍

Door dit boek ben ik anders gaan denken. En ik ben er optimistischer door geworden, echt waar!

‍
En dan de laatste, dank voor jullie geduld. Verlichting nu van Steven Pinker. Ik ben het niet met alles eens wat hij schrijft, maar ik ben door dit boek anders gaan denken. En ik ben er optimistischer door geworden, echt waar! We zijn ertoe geneigd te denken dat het slecht gaat met de wereld, maar als je naar de cijfers kijkt, gaat het op bijna alle gebieden beter dan vroeger. We zien het gewoon niet meer. Pinker toont cijfers en data die bewijzen dat het ontzettend goed met ons gaat. Ik was als filosoof ook een soort cultuurpessimist. Maar na het lezen van dit boek ben ik iets optimistischer geworden. We zijn op veel vlakken toch wel een eind gekomen met elkaar. Het grote probleem is dat door de manier waarop we met het klimaat omgaan, alles op het spel staat.

Tot slot: van wie zou je zelf graag boekentips willen krijgen?
Ik heb er even over nagedacht en ik zou ze graag van Connie Palmen krijgen. Ik lees haar boeken graag, ook al heb ik die niet genoemd. Ze is schrijfster en filosofe en ik heb haar hoog zitten. Ik ben nieuwsgierig naar haar lijstje.

Komt er nog een nieuw boek van je?
Ja, ik ben nu met twee boeken bezig. In de ene wil ik laten zien dat filosofie overal om ons heen te vinden is. En ik ben bezig met een filosofisch kinderboek. Maar dat gaat nog wel even duren, het staat letterlijk nog in de kinderschoenen, haha!
‍